دمنوش هاي گياهي راز سلامتي
به نوشیدنی هایی که از دم کردن گیاهان دارويي مختلف به دست می آیند، دمنوش گفته میشود.
دمنوش گياهي چيست؟
دمنوشها اجزای گياهان دارويي قابل حل در آب مانند گل، برگ، ساقه، ريشه، ً دانه و پوست ميوه هستند كه معمولا خاصیت دارویی دارند. دمنوش ها به صورت تکی و یا ترکیبی تولید می شوند. گياهان ، اغلب داراي سلول هايي با ديواره هاي مقاوم و مستحكم هستند كه بدن ما به سبب نداشتن آنزيم هاي تجزيه كنندۀ این ترکیبات، قادر به هضم و دسترسي به تركيبات مفيد آنها نيست. بنابراين براي دسترسی به اين تركيبات سودمند بايد از روشهايي مانند دم كردن و يا جوشاندن استفاده كرد. دم کردن و جوشاندن گیاهان دو روش مختلف است و نوشیدنی حاصل از هر روش، خاصیت و تأثیر جداگانهای بر بدن می گذارد.
دمنوش روشي كاملا در دسترس براي بهره مندي از خواص گياهان دارويي است. اين روش مبتني بر استخراج تركيبات معطر برگهاي تازه يا خشك، ريشه، ساقه و گل هاي گياهان دارويي به شيوه دم كردن، جوشاندن يا خيس كردن است كه عموماً در آب گرم انجام مي شود. اگر خيساندن گياه مورد استفاده باشد، آب سرد بايد به مدت چند ساعت روي گياه بماند و سپس صاف كرده آن را استفاده کرد. براي تهيه دمنوش، گياه چند دقيقه اي در آب گرم مانند چاي مي ماند و اگر جوشانده مورد نظر باشد، بايد گياه را در آب جوش چند دقيقه اي جوشاند. اگر گياه دارويي كيفيت مطلوبي داشته باشد، مي توان اين روش درمان را نسبتاً مورد اطمينان دانست. سلولهاي گياه در صورت تازه يا خشك بودن مي توانند بخوبي در صورت نبود رطوبت، تركيبات و خواص خود را حفظ كنند. اين قابليت بخصوص براي حفظ گياه در مدت طولاني يك مزيت محسوب مي شود. همچنين گياهان دارويي مي توانند تركيبات فعال را در مدت طولاني و در مكانيسم هاي تغيير دهنده اي مانند اكسيداسيون نيز حفظ كنند. براي تشخيص اين واقعيت، كافي است تا چند برگ خشك نعناع يا اسطوخودوس را ميان انگشتان بساييد تا بوي معطر آنها احساس شود. ريشه ها، ساقه ها و دانه ها بهتر از برگ ها و گل ها اين تركيبات را حفظ مي كنند.
دم کرده : دم کردن ، بيشتر در موارد گل آذين ، سر شاخه گلدار و مخصوصا گل انجام مي گيردمقدار تعيين شده براي اينکار بايد عضو گياه رادر ظرفي جاي داده ، آب جوش بر روي آن بريزند وسپس آنرا براي مدتي که معين شده به حال خود باقي گذارند تا دم شود.
جوشانده : در تهيه جوشانده ها بايد عضو گياه را در ظرف محتوي آب سرد وارد نمود وسپس گرماي آب ر به مرحله جوشانيدن رسانيد محلولهاي حاصل از جوشاندن يا دم کردن ، بهتر است به حالت خالص ودر غير اينصورت ، پس ازشيرين کردن با قند يا عسل مصرف شود . اگر براي جوشاندن گياه زمان معيني ذکر نشده باشد ،بايد پس از آنکه محلول به مدت دقيقه 1 جوشيد ، آنرا از گرما دورکرد و برا ي مدتي که تعيين گرديده به حال خود گذاشت تا دم شود . در تهيه جوشانده ها ودم کرده هاي گياهي ، مي توان يک گياه دارويي معين را اعم از اينکه به حالت تازه يا خشک شده باشد ، به مقاديرمساوي بکار برد. زيرا اگر گياه تازه به علت داشتن آب ، وزن بيشتري دارد درعوض مواد موثره آن فعالتر اثر مي کند بطوري که اثر درماني آن تقريبا برابر با نوع خشک خواهد بود.
خيسانده : اين شکل براي مواد موثري که در اثر حرارت از بين مي روند ، توصيه مي شود . براي تهيه خيسانده ، مقدار مشخصي از پودر گياه را در حجم معيني از آب ريخته ،در ظرف را 6الي12 ساعت مي بندند.
دمنوش هاي مخلوط چند گياه :
برخي از گياهان داروئي از قديم با هم مخلوط مي شدند. تجربه نشان داده که اين مخلوط مي تواند اثرات تقويت کننده داشته باشد ضمن اينکه مخلوط کردن، سبب مي شود برخي عوارض جانبي هم کم يا حذف شود. فرض کنيد يکي از تجارب خوب ايراني ها اين است که ليموعماني و گل گاوزبان را با هم مخلوط مي کنند. اين کار سبب مي شود دم کرده مزه بهتر و رنگ زيباتر پيدا کند و خاصيت آرام بخش آن قوي تر از هر دو گياه به تنهايي شود. اما اگر بدون مطالعه بخواهيم گياهان را با هم مخلوط کنيم، ممکن است ترکيبات شان با هم تداخل داشته باشد و عوارض جانبي شان زياد شود يا حتي مخلوط کردن آنها سبب از بين رفتن برخي خواص يا ايجاد يک سميت جزيي يا شديد شود. بنابراين بدون تجربه نمي توانيم خودمان گياهان را با هم مخلوط کنيم و به مصرف برسانيم.
اجزای گیاهی مورد استفاده در دمنوش ها:
از اجزای مختلف گیاه در تهیه دمنوش هاي مختلف استفاده میشود
برگ: برگها نقش بسیار مهمی در چرخه غذایی جانوران و انسان دارند. استفاده از انواع سبزیها به صورت خام و پخته بخشی از نیاز غذایی انسانها را برطرف میکند. انسان از برگ گیاهان استفادههای دیگری نیز میکند. مثلاً با خشک کردن برگ دمنوش تهیه میکند و يا از برگهای روغن دار انواع روغنها را میسازد. برگها برای خوش طعم ساختن غذا و تهیه داروها سودمند هستند.مانند: آويشن،به ليمو،ريحان ،نعنا،مريم گلي و....
گل: ساختار زایشی در گیاهان است. بیشتر میوهها که از تولید مثل گیاهی بوجود میآیند در واقع بزرگ شده قسمتهایی از گل هستند. گلها غذای کمتری از دیگر بخشهای گیاهان تولید میکنند، اما چندین ادویه و ترشی جات مهم از تولیدات آنها است.. زعفران، شامل پرچمهای خشک شده گل زعفران است. میخک و کبر به عنوان طعم دهنده استفاده میشوند. گلهای همیشه بهار به عنوان ادویه و عامل رنگ دهنده نیز استفاده میشوند. گلهای خشک مثل داوودی، رز، یاس و بابونه بهدلیل عطر خوش و خواص درمانی خود به چایها اضافه میشوند. گاهی اوقات، برای خوشعطرکردن به برگهای چای اضافه میشوند.
ریشه : بخشی از گیاه است که معمولاً زیر خاک قرار دارد و گیاه با آن، آب و مواد معدنی را جذب میکند. ساقههای زیرزمینی و ریشه گیاهان دارای ترکیبات مختلفی است كه به عنوان طعم دهنده، شيرين كننده، و همچنين با توجه به تركيبات موجود به عنوان دارو براي درمان بيماري هاي مختلف به كار مي رود.مانند: زنجبيل، شيرين بيانو...
پوست: پوست بیرونیترین لایه از ساقه و ریشههای گیاهان چوبی است. در برخي گياهان اين لايه از ساقه به عنوان ادويه، رنگ دهنده، طعم دهنده و همچنين با خواص دارويي بسيار معروف مي باشد مانند : دارچين و پوست درخت بيدو.....
میوه: بخش رسیده و تخمدان یک گیاه گلدار را ميگويند. هنگامی که در آشپزی بحث از میوه بهعنوان غذا میشود، این واژه معمولاً فقط به میوه گیاهانی گفته میشود که شیرین و گوشتدار هستند. درحالیکه گروه بسیار زیادی از سبزیجات معمولی، مغزهاو غلات، میوه گیاهان خود محسوب میشوند. كه هر كدام داراي خواص بيشماري در درمان و خصوصا پيشگيري از بيماري ها هستند.
اصول جمع آوري و خشك كردن گياهان دارويي:
کمیت و کیفیت مواد موثر و آثار درمانی گیاهان دارویی مستقیما به زمان جمع آوری آن ها بستگی دارد. زمان مناسب جمع آوری، زمانی است که گیاه رسیده و حداکثر میزان مواد موثر در آن ایجاد شده باشد. در این شرایط پس از جمع آوری، باید به سرعت، آن ها را خشک نمود. گیاهان خشک شده را باید دور از نور نگه داشت تا از اکسید شدن مواد آن و تبخیر شدن اسانس آن ها جلوگیری شود. همچنین برای جلوگیری از کپک زدن باید در جای هوادار، خشک و گرم، به خشک کردن آن ها پرداخت. خشک کردن گیاهان در زیر هودهای فن دار و اتاق های آفتاب گیر و دارای در باز کاملا مناسب است. محیط گاراژ و نظایر آن هیچ گاه نمی تواند برای خشک کردن گیاهان، محیطی مناسب باشد؛ زیرا بوی بنزین و دود، آن ها را خراب می کند. در شرایط مناسب ذکر شده، گیاهان می توانند حداکثر به مدت یک هفته خشک شوند. مدت بیش از این، باعث کاهش بوی گیاهان و کم رنگ شدن آن ها می شود.
گل: گل ها بعد از طلوع آفتاب، وقتی که شبنم ها تبخیر می شوند جمع آوری می شوند؛ زیرا شبنم باعث افزایش رطوبت و پوسیدگی می شود. بهترین زمان برای اکثر گل ها هنگامی است که کاملا باز می شوند. گلبرگ ها چون به سرعت خراب می شوند باید آن ها را در یک سطح، مانند سینی خشک نمود. در مورد گل های ریز و کوچک مانند استوخدوس، باید قبل از ریختن گل ها، از حدود ۲۰ سانتی متر سرشاخه گل دار را جدا نماییم و آن را به طرف پایین آویزان کنیم. در خشک کردن گیاهان باید دقت نمود که کلیه حشرات یا ناخالصی ها را از آن جدا کنیم و گل ها را روی کاغذ خشک کن یا پارچه تمیز خشک کنیم.
برگ: در گیاهانی که دارای برگ های بزرگ هستند می توان برگ ها را چید و به طور جداگانه خشک نمود؛ اما در برگ های کوچک مانند نعناع و بادرنجبویه، باید برگ را با ساقه خشک نمود. برای خشک کردن می توان ۸ تا ۱۲ دسته ساقه برگ دار را با هم بست و به سمت پایین آویزان نمود؛ سپس وقتی کاملا خشک شد و حالت شکنندگی پیدا کرد آن ها را از ساقه جدا کرد.
پوست: در مورد روش جمع آوری پوست ها باید در فصل پاییز و قبل از این که صمغ ها و شیرابه ها، آسیبی به پوست گیاهان وارد کند؛ مگر این که بخواهیم کل گیاه را به صورت تنتور دارویی استفاده کنیم. پوست را نباید با آب شست بلکه برای زدودن آلودگی های خارجی، حشرات و یا قارچ های پوست، باید این گونه مواد را از روی آن ها تمیز کرد؛ سپس آن ها را به قطعات کوچک ۲ تا ۳ سانتی متری تقسیم نمود و بر روی یک سطح، مانند سینی خشک کرد.
میوه: بهترین زمان جمع آوری میوه ها، پس از رسیدن کامل و قبل از نرم شدن آن هاست. در غیر این صورت ضمن خشک شدن، اثر خود را از دست می دهند. میوه ها را باید در یک سطح قرار داد و پیوسته آن ها را پشت و رو کرد تا از کپک زدگی آن ها جلوگیری شود. در صورتی که میوه ها کپک داشته باشند باید آن ها را دور ریخت.
ریشه: ریشه ها اکثرا در فصل پاییز و زمانی که قسمت هوایی گیاه در حال خشک شدن است جمع آوری می شود. در بعضی گیاهان مانند گل قاصدک، ریشه گیاه را باید در فصل بهار جمع آوری نمود.برای خشک شدن ریشه ها ابتدا باید آن ها را شست تا گرد و خاک و گل آن ها تمیز شود. سپس در صورت لزوم، پوست آن ها را جدا نمود و در صورت درشت بودن، آن ها را به قطعات و قسمت های کوچک تری تقسیم کرد. البته این عمل بهتر است تا ریشه تازه و نرم است انجام شود؛ چون ریشه های خشک بسیار سخت می شوند و خرد کردن آن ها مشکل است.
دانه : دانه ها را باید پس از رسیدن کامل جمع آوری کرد. اکثر دانه ها در فصل تابستان به طور کامل می رسند. چنانچه دانه های ریز و کوچک بر روی سرشاخه قرار داشته باشند باید حدود ۲۰ سانتی متر بالای ساقه را چید و به طرف پایین آویزان نمود تا خشک شود. زیر ساقه باید کاغذ خشک کن قرار داد تا دانه هایی که خشک می شوند و می ریزند را جمع آوری نمود. چون دانه ها پس از رسیدن توسط پرندگان یا باد از بین می روند از این رو قبل از این باید آن ها را جمع آوری نمود. همچنین دانه ها را نباید زیر نور مستقیم آفتاب خشک کرد.
پیاز: بهترین زمان جمع آوری پیازها هنگامی است که قسمت هوایی کاملا خشک شود. البته در بعضی گیاهان مانند سیر، قبل از پژمرده شدن کامل برگ ها به خاطر گم نشدن محل آن ها، باید به جمع آوری سریع آن ها پرداخت.
چه مدت مي توان گياه دارويي را نگهداري كرد؟
مدت عمر دمنوش افزون بر شيوه آماده كردن گياه ( خرد كردن، ساييدن و...) به نحوه نگهداري آن نيز بستگي دارد. هر چه يك گياه بيشتر ساييده شده باشد، مدت نگهداري كمتري خواهد داشت؛ زيرا مقدار بيشتري از اسانس ها را به دليل در معرض هوا بودن از دست مي دهد. گياهان نگهداري شده در ظروف بدون منفذ ماندگاري طولاني تري نسبت به گياهان بدون بسته بندي صحيح دارند. گرچه عطر و بوي اين گياهان نيز ممكن است ماه ها باقي بماند، اما خواص پزشكي آنها به اسانس هاي گياه بستگي دارد كه با گذر زمان كاهش مي يابد. به همين دليل توصيه مي شود، گياهاني كه در كيسه نگهداري مي شوند، حداكثر طي دو تا سه ماه استفاده شود، اما گياهاني را كه در ظروف بدون منفذ هستند، مي توان تقريبا تا يك سال نگهداري كرد. بعضي از انواع گياهان دارويي به دليل خواص پزشكي منحصر به فرد و در دسترس بودن براي درمان دردها و مشكلات معمول روزمره كاربرد زيادي دارد.
گردآورنده:سيده حديث صدري
منابع:
توكلي پور، حميد، اصول خشك كردن مواد غذايي و محصولات كشاورزي، ويرايش دوم، تهران، آييژ،1386
ـ سند ملي گياهان دارويي و طب سنتي، شورای عالی انقالب فرهنگی 1392
صالحي سورمقي، محمد حسين، دمنوش هاي گياهي، روزنامه سلامت،پاييز 1393
ولاگ، ژان و ژیری استودولا. گیاهان دارویی. ترجمه ساعدزمان. چاپ هشتم. تهران: انتشارات ققنوس، ۱۳۹۲
شما می توانید این خبر را در قالب یک فایل PDF چاپ یا ذخیره کنید. |