اسپند
اسپند یا اسفند با نام علمی( Peganum. harmala L. (Peganaceae ازخانواده Nitrariaceae گیاهی است که مناطق پراکنش آن در آسیای مرکزی خاورمیانه و شمال آفریقا می باشد.
اسپند معمولی گونهای اسپند است به شکل گیاه علفی چندساله به ارتفاع حداکثر ۶۰ سانتیمتر بیکرک و با برگهای نوکتیز به طول حداکثر ۶ سانتیمتر و دارای بریدگی شانهمانند و با تقسیمات خطی و گوشوارکهای کوچک و خطی و اغلب خمیده برگشته و گلآذین انتهایی و دیهیم تُنُک با گلهای منفرد سفید و میوهیکروی به قطر حداکثر ۱۰ میلیمتر. ظاهر آن بوته مانند، دارای برگهای سبز با تقسیمات باریک و دراز و نامنظم است. گلهای آن درشت و دارای کاسبرگ نازک و گلبرگ بزرگ برنگ سفید مایل به سبز، میوه آن پوشینه و حاوی دانههای متعدد برنگ سیاه است. در صورت خشکی خاک، ریشههای این گیاه میتوانند تا ۶ متر نفوذ کنند. این گیاه در نیمکرهی شمالی از اوائل خرداد تا اوائل شهریور گل میدهد و گلهای آن سفید رنگ هستند. کپسولهای مدوّرِ حاوی دانه، سه حفرهای بوده و حدود پنجاه دانه را در خود نگهداری میکنند.
گلها و مخصوصاً دانههای اسپند سرشار از آلکالوئیدهای گروه بتا-کربولین است که همگی بازدارندههای مونوآمین اکسیداز هستند؛ به همین دلیل خوردن جوشاندهی اسپند در اندازههای کم (۱ الی ۳ گرم) خواص ضدافسردگی و آرام بخش و در اندازههای زیاد (۳ الی ۱۵ گرم) خواص روان گردان دارد. اما به دلیل از کار افتادن آنزیم مونوآمین اکسیداز درون کبد توسط آلکالوئیدهای اسپند، تیرامین موجود در بسیاری از مواد غذایی (الکل، پنیر، سوسیس و کالباس و اکثر محصولات پروتئینی و لبنی، میوه جات و غذاهای مانده و …) که در حالت معمول توسط این آنزیم شکسته میشود، میتواند باعث ایجاد فشار خون و ضربان قلب بسیار شدید، سردردهای شدید، شوک، تشنج و در صورت عدم درمان سریع، حتی مرگ شود؛ لذا حداقل از ۴۸ ساعت قبل تا ۴۸ ساعت بعد، باید از مصرف هرگونه خوراکی حاوی تیرامین به شدت خودداری کرد. برخی از دیگر تداخلات به شدت خطرناک و مرگآور که مصرفشان باید حداقل از ۲ هفته قبل قطع شود: اکثر قرصهای ضد افسردگی از جمله بازدارندههای بازجذب سروتونین مانند سیتالوپرام، آمفتامینها از جمله اکستازی و متآمفتامین (شیشه)، کوکائین، مورفین.
در ترکیه کپسولهای خشک شدهی اسپند را برای محافظت از چشم بد در خانهها و داخل ماشینها آویزان میکنند. در مراکش برای محافظت در برابر جن به شدت رواج دارد. در سوریه، عراق، عربستان سعودی، اردن و بسیاری کشورهای دیگر، مانند ایران دانههای خشک اسپند را برای محافظت از چشم و نظر غریبهها در آتش میریزند و با خواندن دعای خاصی که در هر فرهنگی متفاوت است، دود آن را به سمت خود و اطرافیان و اطراف محل فوت میکنند. این آیین توسط پیروان مذاهب مختلف از جمله اسلام، زرتشت، مسیحیت، یهودیت و هندوئیسم اجرا میشود. در بعضی از نسخههای دعاهایی که در حین این مراسم خوانده میشود، نام یک پادشاه باستانی زرتشتی به نام نقشابند برده میشود که گفته میشود او اولین بار این دعا را از پنج فرشته نگهبان به نام یزدها دریافت کردهاست. رسم سوزاندن اسپند در آتش برای دود تطهیر دهندهاش تا قسمت هندی کشمیر هم نفوذ کردهاست و در آنجا در مراسم عروسی برای دور کردن تاریکی از زندگی جدید عروس و داماد آن را میسوزانند.
آنزیم مونوآمین اکسیداز در بدن وظیفه هضم و شکستن بسیاری از مولکولهای طبیعی مصرفی انسان را دارد؛ یک دسته مهم از این مولکولهای طبیعی، ایندول آلکالوئیدها هستند که اکثراً روان گردانهای قوی محسوب میشوند. آلکالوییدهای بتاکاربولین درون اسفند با مهار کردن آنزیم مونوآمین اکسیداز باعث میشوند تا مولکولی به شدت روان گردان اما غیرفعال مانند دیمتیلتریپتامین که در حالت عادی در صورت مصرف کاملاً توسط مونوآمین اکسیداز شکسته میشود، اکنون بتواند بدون دردسر از کبد عبور کرده و وارد مغز شود و تأثیرات روان گردان خود را بگذارد . اسپند همچنین باعث طولانیتر شدن و شدیدتر شدن تأثیرات باقی آلکالوییدهای فعال مانند سیلوسایبین و الاسدی نیز میشود.
در طب سنتی از عصارههای گیاهی اسپند جهت افزایش ترشح شیر، دفع ترشح شیر، دفع کرمهای روده، درمان روماتیسم، افزایش قدرت جنسی و نیز به عنوان یک مسکن جهت رفع درد معده بکار میرفت.
در تحقیقات آزمایشگاهی از عصاره اسپند جهت از بین بردن میکروبها استفاده شدهاست. عصارههای حاصل از کالوس خواص ضد میکروبی در برابر میکروبهایی نظیر استافیلوکوکوس اورئوس، اشریشیا کولی و کاندیداآلبیکانس را نشان دادهاست.
به تازگی آلکالوییدهای بتاکاربولین موجود در گیاه و دانههای اسپند به دلیل خاصیت ضد تومور (ضد سرطان) آن مورد توجه قرار گرفتهاند. برای تولید کالوس از جدا کشتهای اسپند معمولاً یک محیط پایه MS که حاوی هورمون KIN، باشد کافی است، اما همراه کردن یک هورمون اکسینی نظیر ۴-D و ۲ و NAA با هورمون KIN باعث افزایش تولید کالوس میگردد. تاکنون هیچ تحقیقی بروی سیستم باززایی نوساقه و ریشه در گیاه اسپند صورت نگرفتهاست.
دراین تحقیق بمنظور باززایی گیاه اسپند جهت بررسی ارتباط بین مراحل مختلف تمایز و تولید آلکالوئیدها از جدا کشتهای مختلف نهال اسپند و نیز محیط کشت حاوی هورمون BA,KIN و ویتامین تیامین تشخیص داده شد. علاوه بر آن از نظر وجود آلکالوئیدها، کالوسهای تیره و آبدار نسبت به کالوسهای سبز و شفاف بیشترین آلکالوئیدها را دارا بودند. همچنین نوساقهها و کالوس مولد ریشه نیز دارای آلکالوئیدهای هارمالا بودند. (دانه اسفند دارای آلکالوئیدهایی به نام هارمالین، هارمین، هارمالول است.)
گیاه اسپند دربردارنده مواد ضد میکروبی از نوع فلاونوئیدها و آلکالوئیدها میباشد، که این مواد در بخشهای مختلف آن (دانه، کالوس و نهال) زیاد یافت میشود. از جمله آلکالوئیدهای مهم آن میتوان به هارمین (44/0) هارمالین (25/0) هارمالول و پگانین و آلکالوئیدهای کینازولین اشاره کرد.
گردآورنده:دكتر فرزانه نباتي
منابع:
Pharmacological and therapeutic effects of Peganum harmala and its main alkaloids, Pharmacogn Rev. 2013 Jul-Dec; 7(14): 199–212.
شما می توانید این خبر را در قالب یک فایل PDF چاپ یا ذخیره کنید. |